W
języku polskim poza sześcioma samogłoskami ustnymi występują
także samogłoski nosowe, uzyskiwane dzięki całkowitemu lub
częściowemu obniżeniu podniebienia miękkiego, w wyniku czego
powietrze uchodzi również nosem. Jest ich sześć- w odpowiednim
sąsiedztwie fonologicznym każda samogłoska może się unosowić.
Powszechne są nosowe [e] i [o], oddane w ortografii przez ę i ą.
Powszechne są nosowe [e] i [o], oddane w ortografii przez ę i ą.
Polskie
nosówki są dyftongami, czyli głoskami podwójnymi, a ich trwanie
jest dłuższe niż samogłosek czystych (w przeciwieństwie np. do
języka francuskiego, gdzie nosowość zaczyna się od początku
samogłoski). Ich wymowa jest dwuetapowa, rezonans nosowy występuje
z opóźnieniem. W początkowej fazie słyszymy jedynie ustną
samogłoskę, w drugiej dochodzi unosowienie, np. [eę]. Zgodnie z
zasadami poprawnej wymowy ich brzmienie nie powinno być jednolite
przez cały czas trwania.
Głoska
[ę] w pierwszej fazie tożsama jest z [e], w drugiej fazie
dochodzi rezonator nosowy.
Podobnie
głoska [ą]1
(taki zapis fonetyczny został użyty celowo, dla uproszczenia) w
pierwszej fazie jest taka sama, jak [o], w drugiej dochodzi rezonans
nosowy – języczek opada, pozwalając, by część fali głosowej
przechodziła przez nos.
Ćwiczenie
Aby
uzyskać dwuetapową wymowę zatkaj nos i wymawiaj na zmianę czyste
[o] i [ą], w pierwszym przypadku dźwięk ma pozostać czysty, w
drugim staramy się uzyskać brzydką, nosową barwę (można
naśladować kaczkę).
Ortofonia
Warto
w tym miejscu zwrócić uwagę na różnice między poprawną wymową
(ortofonią), a ortografią nosówek. Nosowość tych głosek
zachowuje się tylko w pewnych pozycjach, nie zaś tam, gdzie jest
ona zapisana. Zgodnie z prawidłami wymowy polskiej nosowość
wymawiamy tylko, gdy głoski te występują przed spółgłoskami
szczelinowymi [f, v, s, z, ś, ź, sz, ż, ch]2
oraz na końcu wyrazu jedynie w wypadku [ą]. W pozostałych
przypadkach wymawiane są jako ustne [o, e] przed [l i ł] lub czyste
[o, e] z dodaną spółgłoską nosową [m, n3].Obowiązuje
tu zasada uzgadniania miejsca artykulacji. Jeśli po nosówce
występuje głoska dwuwargowa np. [b], to element nosowy także
przyjmie formę głoski dwuwargowej [m] – np. [zemby]. Najprostsza
rada dotycząca wymowy nosówek:
Czytamy
tak jak mówimy, nie tak jak jest napisane.
Czym
jeszcze możemy się ratować :)
- [ą] zawsze zachowuje nosowość na końcu wyrazu np. [idą]
- [ę] na końcu ja traci np. [chce]
W
pozostałych przypadkach decyduje spółgłoska, która stoi po
samogłosce nosowej4
- [ą] i [ę] są wymawiane nosowo przed spółgłoskami szczelinowymi [f, v, s, z, ś, ź, sz, ż, ch], czyli takimi, które można dowolnie przedłużać
[ą]
+ [s]= [ąs] np. [wąs]
[ę]
+ [ż]= [ęż] np. [księżyc]
- [ą] i [ę] zmieniają się w czyste [o] i [e] przed [l, ł] (w dodatku tu znajdą się same formy czasownikowe)
[ą]
+ [ł]= [oł] np. [wzioł]
[ę]
+ [l]= [el] np. [wzieli]
- [ą] i [ę] zmieniają się w dwie głoski- czyste [o] i [e] z dodatkiem spółgłoski [m] lub [n], ewentualnie jakimś wariantem [n], przed pozostałymi spółgłoskami
[ą]
+ [m]= [om] np. [zomp]5
[ę]
+ [m]= [em] np. [bemben]
[ą]
+ [n]= [on] np. [stont]
[ę]
+ [n]= [em] np. [świenta].
Powodzenia
w ćwiczeniu!
Tu
można znaleźć więcej informacji:
Nagórko
A., Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2003.
Parol
K., Schematy artykulacyjne głosek polskich, Lublin 1988.
Skorek
E. M., Z logopedią na Ty, Podręczny słownik logopedyczny, Kraków
2005.
Walczak-Deleżyńska,
Aby język giętki… Wybór ćwiczeń artykulacyjnych od J.Tennera
do B. Toczyskiej, Wrocław 2004.
1 Nie
używam alfabetu fonetycznego celowo, dla ułatwienia przekazu.
2 Jak
wyżej.
3 Głoska
[n] może mieć różne warianty- dziąsłowy, tylnojęzykowy,
miękki. Nie opisuję ich, aby nie komplikować przekazu. W wymowie
uzgodnienie miejsca artykulacji zachodzi automatycznie, należy
jedynie zadbać, by [o, e] były wymawiane bez nosowości.
4 Opis
nie jest opisem językoznawczym, to zdecydowanie skrót myślowy.
5 Tak,
[zomp], nie [zomb], bo na końcu wyrazu jest ubezdźwięcznienie.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz