Samogłoski nosowe i ich prawidłowa wymowa

W języku polskim poza sześcioma samogłoskami ustnymi występują także samogłoski nosowe, uzyskiwane dzięki całkowitemu lub częściowemu obniżeniu podniebienia miękkiego, w wyniku czego powietrze uchodzi również nosem. Jest ich sześć- w odpowiednim sąsiedztwie fonologicznym każda samogłoska może się unosowić.
Powszechne są nosowe [e] i [o], oddane w ortografii przez ę i ą.

Polskie nosówki są dyftongami, czyli głoskami podwójnymi, a ich trwanie jest dłuższe niż samogłosek czystych (w przeciwieństwie np. do języka francuskiego, gdzie nosowość zaczyna się od początku samogłoski). Ich wymowa jest dwuetapowa, rezonans nosowy występuje z opóźnieniem. W początkowej fazie słyszymy jedynie ustną samogłoskę, w drugiej dochodzi unosowienie, np. [eę]. Zgodnie z zasadami poprawnej wymowy ich brzmienie nie powinno być jednolite przez cały czas trwania. 

Głoska [ę] w pierwszej fazie tożsama jest z [e], w drugiej fazie dochodzi rezonator nosowy.

Podobnie głoska [ą]¹ (taki zapis fonetyczny został użyty celowo, dla uproszczenia) w pierwszej fazie jest taka sama, jak [o], w drugiej dochodzi rezonans nosowy – języczek opada, pozwalając, by część fali głosowej przechodziła przez nos.

Ćwiczenie

Aby uzyskać dwuetapową wymowę zatkaj nos i wymawiaj na zmianę czyste [o] i [ą], w pierwszym przypadku dźwięk ma pozostać czysty, w drugim staramy się uzyskać brzydką, nosową barwę (można naśladować kaczkę).

Ortofonia

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na różnice między poprawną wymową (ortofonią), a ortografią nosówek. Nosowość tych głosek zachowuje się tylko w pewnych pozycjach, nie zaś tam, gdzie jest ona zapisana. Zgodnie z prawidłami wymowy polskiej nosowość wymawiamy tylko, gdy głoski te występują przed spółgłoskami szczelinowymi [f, v, s, z, ś, ź, sz, ż, ch]² oraz na końcu wyrazu jedynie w wypadku [ą]. W pozostałych przypadkach wymawiane są jako ustne [o, e] przed [l i ł] lub czyste [o, e] z dodaną spółgłoską nosową [m, n³].Obowiązuje tu zasada uzgadniania miejsca artykulacji. Jeśli po nosówce występuje głoska dwuwargowa np. [b], to element nosowy także przyjmie formę głoski dwuwargowej [m] – np. [zemby]. Najprostsza rada dotycząca wymowy nosówek:

Czytamy tak jak mówimy, nie tak jak jest napisane.

Czym jeszcze możemy się ratować :)

• [ą] zawsze zachowuje nosowość na końcu wyrazu np. [idą]
• [ę] na końcu ja traci np. [chce]

W pozostałych przypadkach decyduje spółgłoska, która stoi po samogłosce nosowej⁴

• [ą] i [ę] są wymawiane nosowo przed spółgłoskami szczelinowymi [f, v, s, z, ś, ź, sz, ż, ch], czyli takimi, które można dowolnie przedłużać 

[ą] + [s]= [ąs] np. [wąs]

[ę] + [ż]= [ęż] np. [księżyc]

• [ą] i [ę] zmieniają się w czyste [o] i [e] przed [l, ł] (w dodatku tu znajdą się same formy czasownikowe)

[ą] + [ł]= [oł] np. [wzioł]

[ę] + [l]= [el] np. [wzieli]

• [ą] i [ę] zmieniają się w dwie głoski- czyste [o] i [e] z dodatkiem spółgłoski [m] lub [n], ewentualnie jakimś wariantem [n], przed pozostałymi spółgłoskami

[ą] + [m]= [om] np. [zomp]⁵

[ę] + [m]= [em] np. [bemben]

[ą] + [n]= [on] np. [stont]

[ę] + [n]= [em] np. [świenta].

Powodzenia w ćwiczeniu!

Tu można znaleźć więcej informacji:

Nagórko A., Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2003.

Parol K., Schematy artykulacyjne głosek polskich, Lublin 1988.

Skorek E. M., Z logopedią na Ty, Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 2005.

Walczak-Deleżyńska, Aby język giętki… Wybór ćwiczeń artykulacyjnych od J.Tennera do B. Toczyskiej, Wrocław 2004.

1 Nie używam alfabetu fonetycznego celowo, dla ułatwienia przekazu.

2 Jak wyżej.

3 Głoska [n] może mieć różne warianty- dziąsłowy, tylnojęzykowy, miękki. Nie opisuję ich, aby nie komplikować przekazu. W wymowie uzgodnienie miejsca artykulacji zachodzi automatycznie, należy jedynie zadbać, by [o, e] były wymawiane bez nosowości.

4 Opis nie jest opisem językoznawczym, to zdecydowanie skrót myślowy.

5 Tak, [zomp], nie [zomb], bo na końcu wyrazu jest ubezdźwięcznienie.