Prozodia czyli o muzyczności języka

Prozodia to elementy „substancji fonicznej: akcent, intonacja, rytm mowy”.¹ Te trzy składniki w uzusie realizowane są poprzez melodię, akcent i rytm, składając się na tzw. muzyczność języka. Zmiany intonacyjne i akcenty zachodzą w obrębie wyrazów czy sylab, mogą wpływać na barwę samogłosek. W mowie elementy te nakładają się na siebie, w rzeczywistości trudno więc niekiedy rozdzielić rytm oraz intonację z akcentem.

1. Akcent

Zgodnie ze słownikową definicją akcent to „wyróżnienie pewnej sylaby w słowie (akcent wyrazowy) lub wyrazu w zdaniu (akcent zdaniowy); wyróżnienie to odnosi się najczęściej do samogłoski. Może być ono dokonane za pomocą takich zjawisk, jak: 1.siła dźwięku, czyli siła wydechu (akcent dynamiczny, przyciskowy, ekspiracyjny), 2. wysokość tonu podstawowego (akcent melodyczny, toniczny, muzyczny), 3. iloczas, czyli czas trwania (tzw. akcent iloczasowy, rytmiczny, kwantytywny); cechy te występują zazwyczaj łącznie, w zależności jednak od typu akcentu przeważa jedna z nich.”²

Rolą akcentu jest organizacja mówienia (rozumianego jako proces), a więc rozczłonkowanie ciągu wyrazów w wypowiedzi na mniejsze jednostki (funkcja delimitacyjna, odgraniczająca), odbywa się to poprzez uwydatnienie jakiegoś odcinka wypowiedzi, w przypadku akcentu wyrazowego jest nim sylaba (akcent to sygnał, że po następnej sylabie będzie koniec wyrazu), w przypadku zaś akcentu zdaniowego- wyraz. Akcenty wyrazowe wskazują także liczbę jednostek rytmicznych w zdaniu, bardzo rzadko pełnią funkcję semantyczną (np. rozróżnienie Wielkanoc i wielka noc).

2. Intonacja

Intonacja to czynnik odbierany jako melodia głosu, związana jest ze zmianami wysokości tonu podstawowego, zależy od częstotliwości drgań wiązadeł głosowych. Oznacza ona: „zmiany kierunkowe wysokości tonów, zmiany w sile głosu (poziom intensywności) i zmiany iloczasowe (przyspieszenie i zwalnianie tempa wypowiedzi)”³. Przebiegi intonacyjne łączą się w większe całości czyli frazy. Intonacja może mieć kierunek wznoszący, tworzący antykadencję na najwyższym punkcie zawieszenia, właściwy dla zdania nie zakończonego lub zdania pytającego. Może także obrać kierunek opadający, zmierzający do kadencji na najniższym dźwięku, tworzącym rodzaj zamknięcia właściwy dla zdania rozkazującego. Zdania twierdzące zmierzają zwykle do kulminacji w postaci antykadencji, by po niej zakończyć się kadencją.

Intonacja pozwala nam różnicować treść zdania (inne jest znaczenie pytania Pada?, inne stwierdzenia Pada.). Pełni również funkcję delimitacyjną, łącząc poszczególne fragmenty wypowiedzi we frazy i sygnalizując ich koniec. Przede wszystkim zaś najsilniej wyraża stosunek mówiącego do treści wypowiedzi i do jej odbiorcy, nadając temu samemu wypowiedzeniu różne zabarwienie emocjonalne.

Intonacja decyduje również o melodyjności naszej mowy, im bardziej zróżnicowana, tym nasza wymowa ciekawsza i łatwiejsza do zrozumienia.

3. Rytm mowy

Rytm mowy to „powtarzanie się sylaby akcentowanej w pewnych odcinkach czasowych”⁴. Rytm jest tym bardziej regularny, im bardziej podobne do siebie są powtarzające się układy sylab akcentowanych i nieakcentowanych, dlatego bardziej regularny jest rytm wiersza niż prozy. Istotne dla tego zjawiska parametry to intensywność (czyli natężenie głosu) oraz czas (czyli tempo mowy). Rytm może być czynnikiem nadającym strukturę wypowiedzi (tak jest np. w wierszu sylabicznym, czy sylabotonicznym), ale również być podporządkowany charakterowi naszej wypowiedzi i jej emocjonalnej treści.

Rytm jest czynnikiem silnie związanym z akcentem, gdyż to właśnie układ sylab akcentowanych i nieakcentowanych tworzy jego różne rodzaje.

Z rytmem bardzo mocno powiązane jest tempo mowy, którego zmienność podyktowana jest przede wszystkim naszym zaangażowaniem w treść wypowiadanego komunikatu.

W mowie poszczególne frazy oddzielone są od siebie pauzami (czyli „chwilowym milczeniem naruszającym płynność mówienia”⁵, a więc zaburzającymi rytm mowy). Potencjalne pauzy stoją też na granicy zestrojów akcentowych, choć nie zawsze muszą być realizowane. Zwykle są to pauzy techniczne, nie naruszające toku mowy, na obranie oddechu. Pauzy związane z zawartością treściową to pauzy logiczne, zawsze bezczynne, pasywne, jedynie formalne. Oprócz nich występują także pauzy psychologiczne, nazywane też aktorskimi, niezmiennie bogate w treści niedopowiedziane i nieograniczone czasem trwania.

Mowę jako zjawisko dźwiękowe można scharakteryzować też pod względem intensywności (natężenia) głosu. Parametr ten jest odbierany jako różnice głośności, w znacznej mierze zależny od emocji nadawcy, ale również jego techniki mówienia.

Warto pamiętać, że komunikat odczytujemy nie tylko dzięki rozkodowaniu jego treści, ale w równym stopniu w zależności od sytuacji oraz użytych przez niego środkach wyrazu w postaci elementów prozodycznych języka. To z kolei otwiera wszystkim użytkownikom języka możliwość świadomego manipulowania wygłaszanymi komunikatami tak, by akt mowy był skuteczny. Odpowiednio modulując głos, czy stosując przemyślane akcenty, możemy wywrzeć na odbiorcy zamierzone przez nas, nie przypadkowe wrażenie.

1 Skorek E. M., Z logopedią na Ty, Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 2005, s.133.

2 Skorek E. M., Z logopedią na Ty, Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 2005, s.15.

3 Skorek E. M., Z logopedią na Ty, Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 2005, s. 81.

4 Skorek E. M., Dz. cyt., s.143.

5 Skorek E.M., Dz.cyt., s.125.